Etîmolojî îlmê ziwanî mîyan de þaxêk o, wareyê ey tesbîtkerdiþê kokê çekuyan (kelîmeyan) o. "Etîmolojî"yêko bîn esto ke nameyê xo bi franskî "étymologîe populaîre", bi tirkî "halk kökenbîlîmî" yan zî "yanliþ kökenleme" yo; yanî "etîmolojîyo þaþ". Etîmolojî îlm u zanayîþê ziwankî ser o virazîyêno labelê etîmolojîyo þaþ texmîn u nezanîye ser o virazîyêno. Semedê etîmolojîyê rastî, zanayîþ u muqayesekerdiþê þîweyan, lehçeyan u ziwananê cîya-cîyayan u xebata derg u dilaye lazim a.
Na humara Vateyî de nuþteyêkê Roþan Lezgînî esto. Roþan nuþteyê xo de çend çekuyanê kirmanckî ser o vindeno u wazeno kokê înanê etîmolojîkî bido zanayîþ. Bêguman nîyetê Roþanî nîyetêko baþ o, labelê nîyeto baþ bes nîyo. Fikrê mi gore zafê nê îzehetanê etîmolojîkanê Roþanî þaþ ê, eke ma ser o nêvinderê, wendox bi agahdarîyanê þaþan xapîyêno. No semed ra ez zî wazena çekuyanê "asnawer" (yüzücü, yüzen), "alastin" (yalamak) u "riswa" (rüsva)yî ser o vindera.
1) asnawer (yüzücü, yüzen)
Kirmanckî (zazakî) de, formê cîya-cîyayê na çekuye estê: asnawer, esnawer, asnaber, aznaber, azneber.
Çekuya "asnawer"î hîrê parçeyan ra virazîyaya: a + sna + wer Nînan ra "a-" prefîks (önek), "-wer" suffîks (sonek) o. Çekuya "sna" zî eslê xo de kar (fîîl) o. Ma kotî (ça) ra zanê?
Tayê ziwananê kanan (kehenanê) hîndo-ewropîyan de prefîksê "a" u çekuya "sna" esta. Nimune:
sanskrîtkî (hindkîya kane) de: sna, snati/snatah (yanî "xo þutene")
avestakî (ziwanê Avesta) de: sna (yanî "þutene"), snayeite (yanî "xo þutene")
îrlandkîya kane (îrlandakîya kehene) de: snaid (yanî "þutene")
swêdkîya kane de: sima (yanî "asnaw kerdene")
Tayê ziwananê hîndo-ewropîyan ê ewroyinan de zî kokê na çekuye mendo. Nimune:
osetkî de: exsnun, exsnîn (yanî "þutene")
îngilizkî de: swim (yanî "asnaw kerdene")
swêdkîya newa de: simma (yanî "asnaw kerdene")
almankî de: schwimmen (yanî "asnaw kerdene")
Vera (muqabilê) "asnaw"e, kirmanckî de tayê formê cîyayî estê:
asnaw, esnawi, isnawi, azne, azna.
Tayê ziwanan u lehçeyanê hîndo-ewropîyan ê ewroyinan de, vera na çekuye nê çekuyî estê:
kurmanckî (kirdaskî) de: ajne, some
pehlevkî de: þnap, þnak
fariskîya newa de: þênav, þênab, þênah, þênar, þêna; aþnav, aþnab, aþnah, aþna
gîlekî de: þenew
mazenderanî de: sênu, seno.
Vera "asnawer" (esnawer, asnaber, azneber, azneber)ê kirmanckî zî merdim þîno (eþkeno) nê nimuneyan bido:
fariskîya newa de: aþnaver, þênaver, þênager, aþnager
kurmanckî (kirdaskî) de: ajneber
Vera "asnawerey"/"azneberîye" (esnawerey, aznaberîye)a kirmanckî de zî merdim þîno nê nimuneyan bido:
kurmanckî (kirdaskî) de: ajneberî, ajberî, aþberî, soberî, sobeberî
fariskîya newa de: þênaverî, þênagerî
Seke mi cor ra zî nuþt, "-wer"ê "asnawer"/"esnawer"î suffîks o. No suffîks, kokê "ber" (berdene) ra yeno u manaya wayîrbîyayene yan zî tewsîfbîyayene dano. Vera ney, pehlevkî de "-war", "-wer"; fariskî de "- ver" esto.
Mavajê fariskî de bextever (wayîrê bextî), namver (wayirê nameyî, namedar), behrever, kînever, tacver. Fariskî de no suffiks ge-ge þeklê "-ur"î zî gêno (nimune: rencur, mozdur, destur).
No "-wer"ê kirmanckî tayê þîweyanê kirmanckî de se "-ber" mendo. Mavajê herunda "asnawer" u "esnawer"î de þîweya Dêrsimî de "azneber" yan zî "aznaber" vajîyêno. Kurmanckî (kirdaskî) de zî no suffîks "-ber" o (ajneber).
Bi kilmîye, kirmanckî de suffîksê "-wer"î zî "-ber"î zî esto. Nê her di zî kirmanckî yê. Merdim þîno (eþkeno) nînan ra yewî tercîh biko. Kam tercîh beno? Krîterê nê tercîhî çi yê? Nê persan ser o zî munaqeþe u pêkerdiþ lazim o.
Nê qiseyanê corênan ra fam beno ke "a+sna+wer"="asnawer" (esnawer, asnaber, azneber, azneber) keso ke wayîrê zanayîþê asnaw (azne) o yan zî bi asnaw (azne) yeno tewsîfkerdene. Labelê goreyê zanayîþê mi, çîyo ke Roþan Lezgîn no xusus de vano þaþ o; yanî "a"yê na çekuye "aw" ra, "sna"yê na çekuye "jen" ra nîno.
2) "alastin" (yalamak)
Vera na çekuye de kirmanckî u kurmanckî de nê çekuyî zî estê:
kirmanckî (zazakî) de: lîstene, lêstiþ, liþtiþ
kurmanckî (kirdaskî) de: alastin, dalastin
Roþan Lezgînî gore "alastin" bi xo "lewsawitin"e ra yeno. Labelê agahdarîyê cêrînî nawnenê (musnenê) ke þeklê kanê na çekuye kokêko muþterek ra yeno ke te de "sawitin" çin o. Çend hezar serrî ra ver, ziwananê sanskrîtkî, fariskîya kane, yunankî u latînkî de na çekuye bê "sawitin" bîya. Vera "lîstene"ya (yalamak) kirmanckî de tayê ziwanan u lehçeyanê hîndo-ewropîyan de nê çekuyî estbîy:
sanskrîtkî de: lédhi
fariskîya kane de: lîz
yunankî de: leikho
latînkî de: lîngo
îrlandkîya kane (îrlandakîya kehene) de: ligim
swêdkîya kane: slikka, slekia
pehlevkî de: lîþten, listen
fariskîya newa de: lîsîden (lîs + îden), lêþten
armenîkî de: lizum, lîzêm
kurdkîya senendecî de: lêsan, lêsîn, lêstin
hewramkî: lêsey, ewelêsey
swêdkîya newa de: slicka
franskî de: lécher
almankî de: slicken, schlecken, lecken
îngilizkî de: lick
Çîyêdo bîno balkêþ no yo ke ziwanê erebkî de zî muqabilê "alastin"a kurmanckî de çekuya "el-lehs" (lehs)î esta. Mavajê "alast" (bi tirkî "yaladi") erebkî de "lehîse" yo u seke aseno na çekuya erebkî zî "alastin"a kurmanckî manena. Pêmendiþê na çekuya kurdkî u erebkî ser o zî vindertiþ lazim o. Çunkî heme ziwanê ke mi cor ra se nimune nuþtê, ziwanê hîndo-ewropî yê labelê erebkî ziwanêko samî yo.
3)"riswa" (rüsva)
Na çekuye bi xo di çekuyan ra virazîyaya. Nê di çekuyî, kirmanckîya (zazakîya) ewroyine de "rî"/"ri" (yüz, surat) u "sîya" (kara) yê. Gelo nê di çekuyî ziwan u lehçeyanê bînan ê hîndo-ewropî de çi tewir bîy?
a)
kirmanckî (zazakî) de: rî, ri
avestakî (ziwanê Avesta) de: reode
pehlevkî de: rod
fariskîya newa de: ruy, ru
kurmanckî (kirdaskî) de: ru
kurdkîya senendecî de: ru
hewramkî de: ruwe
b)
kirmanckî (zazakî) de: sîya, þîya, þa
sanskrîtkî de: sa
avestakî (ziwanê Avesta) de: syave
fariskîya kane de: sa
îrlandkîya kane (îrlandakîya kehene) de: swart
swêdkîya kane de: svarter
pehlevkî de: sîyah, sîyak, sîya
fariskîya newa de: sîyah, sîyeh
armenîkî de: sêev
beluckî de: sîyah
osetkî de: seu
gîlekkî de: sîe
semnankî de: sîa
kurdkîya senendecî de: sîya
hewramkî de: sîyaw
swêdkîya newa de: svart
almankî de: schwarz
îngilizkî de: swarth (yanî "asmer"/"esmer")
Roþan Lezgîn zî nuseno ke kokê çekuya "riswa"yî di çeku yê. Labelê goreyê ey, "riw"+"siya"=riwsiya=riswa bîyo. No îzeh mi rê maqul nîno. Çi rê "riw"?
Seke mi cor ra zî nuþt, wina fam beno ke "rî"/"ri" u "sîya" ra "riswa" virazîyayo labelê formê verînê nê "sîya"yî senê bi? Ez bi xo zaf emîn nîya.
Gelo "ri+sîya"="risîya" bi u dima "Y"ya çekuya "risîya"yî bîye "W" u na çekuye bîye "riswa"? Beno ke wina bo, çunkî zaf cayan de ewro kirmancî (zazayî) herunda "riswa"y de vanê "rîsîya" (yan zî "risîya", "risya", "rîþîya"). Labelê beno ke "ri" u formêkê bînê çekuya "sîya"yî yo ke te de vengê "V"/"W"yî esto ra çekuya "riswa"yî virazîyo (ma ferz bikê "ri" u "sîyave"yê Avesta, yan zî "ri" u sîyaw"ê hewramkî yan zî "ri" u formê "swart"î). Seke aseno (haseno) formanê cêrênan de "V" yan zî "W" esto:
avestakî (ziwanê Avesta) de: syave
îrlandkîya kane (îrlandakîya kehene) de: swart
swêdkîya kane de: svarter
armenîkî de: sêev
osetkî de: seu
hewramkî de: sîyaw
swêdkîya newa de: svart.
Bêguman nê farazîye yê. Ewro vera çekuya "riswa"yî, fariskî u kurdkî
de nê formî estê:
fariskîya newa de: rosva
kirmanckî (zazakî) de: rîsîya, risîya, risya, rîþîya, riswa
kurmanckî (kirdaskî) de: riswa
kurdkîya senendecî de: risuwa
hewramkî de: risuwa (*).
(*) Mi semedê agahdarîyanê corênan nê ferhengan ra zî îstîfade kerd: Muhemmed Huseyn bin Xelef Tebrîzî mutexellis be Borhan, Borhanê Qati,
Tehran, 1362, c. A-S, r. 45; c. fi-L, r. 1298, 1895, 1921; c. M-Y, r. 2262
Delamarre, X., Le Vocabulaire indo-européen, Paris, 1984, r. 282
Çem, Munzur, Ferhengê Kurdi-Tirki (Zazaki), (1994)
Gewranî, Elî Seydo, Ferhenga Kurdî Nujen, Emman, 1985, r. 28
îbrahîmpor, Dr. Muhemmed Teqî, Vajenameyê Farsî-Kordî (Senendecî- Ewramî-Kordîyê Þêmalî)
Þükun Zîya, Gencinei Güftar Ferhengî Ziya, 1967, r. 60
Zîlan, Reþo, Svensk-kurdiskt lexikon (Nordkurdiska), SiL, Stockholm, 1989
